Güneş 2 buçuk yaşından beri, Hira ise 7 aylıktan beridir gözlük kullanıyorlar. Doğuştan hipermetrop kırma kusuru var kızlarda. Göz sorunları ne kadar erken teşhis edilirse, o kadar iyi sonuç alınıyormuş. O yüzden yenidoğandan itibaren çocuklarda göz muayenesi çok önemli. Çocuklarda Göz Sağlığı ve Muayenesi yazımdan konuya detaylıca ulaşabilirsiniz.
Geçen hafta Cumhur Şener’le muayene için randevulaştık ve muayene sonrasında fark ettik ki kızların gözlük numaraları doğru değilmiş… Aslında küçük kızım Hira’nın son zamanlarda gözlüğünü takmak istememesinin ve büyük kızım Güneş’in gözündeki şaşılığın artma sebebi buymuş; yanlış tedavi…
Türkiye’nin en önemli göz doktorlarından biri olan Cumhur Şener’le göz sağlığı üzerine de konuştuk. Bu konuşma yalnızca benim için değil, tüm anne ve çocuklar için yapılmış bir konuşma idi. Yani ben naçizane tüm annelerimiz adına Cumhur Şener’den bilgi almak istediğimi talep ettim, kendisi de o yoğunlukta hepimiz için bizim adımıza bana vakit ayırdı. Kendisine bir kez daha minnet borçluyum; bizler için böylesine içten karşılama için.
Cumhur Şener’den edindiğim bilgileri başlık başlık açıklamaya, aktarmaya gayret edeceğim. İlk olarak, Cumhur Şener’in kendi web sayfasında pdf olarak bizlere aktardığı iki kitap var. Bu kitaplardan bir tanesi kendisine ait iken, diğeri ise çevirisini kendisi ve Op. Dr. Özlem Ural’ın yaptığı, “Çocuklarda ve Erişkinlerde Göz Kası Problemleri: Anlamak için Bir Kılavuz” isimli kitaptır. Aslında, ben de bilgilerin çoğunu buradan sizlere aktaracağım. Kitaplara yukarıda paylaştığım linkten ulaşabilirsiniz.
İlk değinmek istediğim konu göz tembelliği. Diğer bir adıyla da Amblyopi. Göz tembelliği (Amblyopi) nedir, nasıl gelişir, tedavisi nasıl gerçekleşir ve annelerden gelen en sık sorulan soruları da paylaşacağım bu yazıda. Annelerin soruları da dahil, göz tembelliği adına detaylı bilgilere aşağıdaki metinden ulaşabilirsiniz.
Çocuklarımıza şifa olması dileğimle….
Göz Tembelliği Nedir ve Nasıl Gelişir?
Göz Tembelliği (Amblyopi), göz kullanılmadığı için bir gözde görmenin azalması anlamına gelir. Bu yüzden, göz ‘tembel’ olarak tanımlanır. Ambliyopide, görüşteki azalma sadece gözlükler ile tamamen düzeltilebilir değildir. Ambliyopiye aşina olmak göz kası problemlerini anlamanın önemli bir parçasını oluşturur çünkü sıklıkla birlikte meydana gelirler. Bir kişinin baktığı herhangi bir şeyin görüntüsü, her bir gözün retinasına (fovea) düşer. Bu objenin 2 görüntüsü (her bir gözden biri) zihinsel bir işlemle birleştirilir ve kişi bir birleştirilmiş görüntüyü algılar. Bu normal füzyon işleminin gelişimine 2 büyük engel bulunmaktadır. Bir bariyerlerden biri şaşılığın varlığıdır (bir gözün hiza dışına kayması). Şaşılık genç bir çocukta meydana geldiğinde, hemen ardından çift görme olabilir. Bu olay, iki göz farklı yönleri işaret ettiği ve bir görüntü tek seferde iki farklı yerde bulunuyormuş gibi algılandığı için meydana gelir. Beyin artık bu iki görüntüyü birleştirip tek hale getiremez ve çocuk 2 obje görür.
A)Sol gözünde içe kayması olan bir kişi bir bota bakıyor. Sağ göz botu dümdüz karşıda görür, fovea bota yönelmiş şekilde bakıyor. Sol göz içe dönmüş ve dolayısıyla bota direkt olarak bakmıyor. Botun görüntüsü sol gözün retinasının merkezine (fovea) düşmez, ama bunun yerine retinanın periferik bir noktasında bulunur. Sonuç olarak, sol göz botu yan tarafta bulunuyormuş gibi algılar ve botun ikinci görüntüsü görülür (çift görme). B) Şekil A ile aynı durum, sol göz tarafından görülen botun görüntüsünü beynin baskılaması dışında. Kişi sadece sağ gözüyle ve tek görüyor.
Çocuk rahatsız edici çift görmeye, kayan gözü bilinçsizce kapatarak veya baskılayarak adapte olur. Bir anahtara basıp yanan bir ışığı kapatabildiğin gibi, supresyon (baskılama) beynin kayan gözden gelen sinyalleri kapatmasını içerir (Şekil B’ye bakınız). Bir gözü baskılanmış bir çocuğu izlerken, büyük ihtimalle görmesinde herhangi bir anormal durum fark edemeyeceksiniz (ancak eğer gözünde bir kayma varsa bunu fark edebilirsiniz) ve o da tipik olarak supresyon olduğundan habersizdir. Çocuğun yaşına bağlı olarak, supresyon süreci şaşılık başlangıcından sonra çok çabuk gelişebilir, sıklıkla günler veya haftalar içinde; daha genç çocuklarda daha ileri yaştakilere göre daha hızlı gelişir. 7 ila 9 yaşlarından sonra, çocuğun beyni supresyonun gelişmesi için yeterli miktarda esnek değildir. Bu sebeple, çocukluk çağı sonrasında başlayan şaşılığa sıklıkla kalıcı çift görme eşlik eder. Şaşılığı olan bazı çocuklar, dönüşümlü olarak bir gözünü veya diğerini kullanır. Bu durumda, her bir gözden gelen görme, kayan göz olduğunda geçici olarak baskılanır. Ancak, her bir göz en azından bir süre kullanıldığı için, görme kalıcı olarak bozulmaz; her bir göz kullanıldığında ‘uyanır’ (Alternan fiksasyon).
Alternan fiksasyon ile birlikte esotropyası (içe kayma) olan çocuk. Sağ gözü ile baktığı zaman sol gözü kayar. (sağdaki fotoğraf) Sol gözü ile baktığı zaman sağ gözü kayar (soldaki fotoğraf).
Şaşılığı olan bazı diğer çocuklar her zaman bir göz ile bakmayı tercih eder ve sadece diğer gözün kaymasına izin verir. Bu durumda, görme kapatılan gözde azalmaya başlar ve görme ambliyopik (veya ‘tembel’) hale gelir. Bu çeşit bir görme kaybı miyop veya hipermetrop veya astigmat gibi problemlerden farklıdır. Bu son durumlarda göz sadece odak dışındadır. Gözü ve bir kamerayı karşılaştırmamıza dönecek olursak, miyop, hipermetrop ve astigmat düzgün şekilde odaklanmamış mükemmel bir kameraya benzer. Ambliyopi daha çok kameradaki düzgün olarak gelişmemiş filme benzetilebilir – kamera ne kadar iyi odaklarsa odaklasın son ürün kötü kalitede bir fotoğraf olacaktır. Şaşılığı veya ambliyopisi olan bir çocukta, etkilenen göz optik olarak odak dışında olabilir veya olmayabilir (miyop, hipermetrop veya astigmat). Bu ayrı bir konudur. Gözler ambliyopi varlığından bağımsız olarak, miyopik, hipermetropik veya astigmata sahip olabilirler. Kısaca göreceğimiz gibi, ambliyopisi olan bir çocukta bu üç optik anormaliden herhangi biri mevcutsa, gözlüklerin kullanımı ambliyopi tedavisinin önemli bir parçası olacaktır. Ancak, gözlükler tek başına görme düzeyini normale kadar çıkarmayacaktır. Mercekler sadece görüntüyü retina üzerindeki odak noktasına yerleştirecektir. Beynin gözü baskıladığı gerçeğini ortadan kaldırmazlar; tembel göz ‘uyandırılmak’ veya çalıştırılmak zorundadır.
Ambliyopinin asıl tedavisini ele almaya devam etmeden önce, ambliyopisi olan birçok çocukta bulunan füzyona karşı ikinci önemli engeli ele almak gerekir. Kolayca dikkatimizden kaçabileceği için bir göz kaymasından daha sinsidir. Bir göz kalıcı olarak kaydığından dolayı supresyon ve ambliyopi meydana geldiğinde, problem ebeveynler ve ilk basamak doktorlar için çok açık olabilir. Ancak supresyon ve ambliyopi gözler kaymadan da meydana gelebilir. Bu durumda, tecrübeli olmayan bir gözlemci için hiçbir şey açık değildir ve çocuğun bir problemi olduğuna dair hiçbir ipucu bulunmayacaktır. Çocuk normal gibi görünecektir. Ambliyopinin bu ikinci sebebi, eğer gözlerin optikleri arasında belirgin bir asimetri varsa meydana gelir. Tipik olarak, eğer bir çocukta kırma kusuru varsa (miyop, hipermetrop veya astigmat), durum gözler arasında oldukça simetriktir. Eğer bir göz biraz odak dışında ise, diğer göz de ayrıca biraz odak dışında; eğer bir göz çok ise diğeri de çok odak dışındadır. Görüntüler mükemmel derecede net olmasa da, bulanıklık iki göz arasında eşittir, sonuçta beyin birini diğerine tercih etmez. Eşit derecede bulanık görüntüler beyinde birleştirilebilir. Ama bazı durumlarda, çocuk bir gözü diğerine göre çok daha fazla odak dışında olarak doğmuş olabilir ve daha bulanık olan görüntü daha net olan ile tek bir görüntü oluşturmak için birleştirilemez. Tıpkı kayan bir gözde meydana geldiği gibi, beyin daha odak dışında olan gözü baskılar ve ambliyopi gelişir.
Sadece optik bozukluğu düzeltmek için çocuğa gözlük takmak, tek başına hemen düzelme sağlamaz, çünkü göz ‘tembel’dir; daha önce kayan gözde anlatıldığı gibi ‘uyandırılması’ gerekir. Göz diğer göz ile birlikte normal olarak takip etmesi ve kaymamasına rağmen, ciddi bir görme problemi mevcuttur. Bu durum sadece çocuğun görme keskinliği değerlendirilerek belirlenebilir. Sıklıkla görme tarama programlarının okul öncesi dönemde çocuklarda uygulanmasının en önemli sebebini bu durum oluşturur. Şanslıyız ki, sonunda kısımda öğreneceğimiz gibi, yeterince erken tedavi edildiği takdirde ambliyopi sıklıkla düzeltilebilir. Ancak, erken tanı önemlidir.
Amblyopi Nasıl Tedavi Edilir?
İlki, eğer varsa altta yatan herhangi bir optik problemi (miyop, hipermetrop, astigmat) uygun gözlüklerle düzeltmektir. İkinci basamak ise, çocuğun tembel gözünü kullanmasını sağlamaktır. Ambliyopi için en sık tedavi, çocuğun tembel gözü ile görmeye başlamasını sağlamak için iyi gören gözünü kapatmaktır. Bazı vakalarda, eğer ambliyopi ağır ise, iyi gören gözün her gün, tembel gözde görme normal olana dek, tüm gün kapatılması gerekebilir. Bazı ebeveynlerin daha iyi gören gözü kapatmanın o gözde görmenin kaybına sebep olacağı ile ilgili endişeleri mevcuttur. Bu nadir olay, çok uzun süre kapamadan kaynaklandığı için, kapama ambliyopisi olarak anılır. Bazı çocuklarda, kapamaya son verildikten sonra ambliyopi tekrar edebilir. Eğer böyle olursa, kapamaya görme tekrar düzelene dek devam edilmeli ve daha yavaş bırakılmalıdır. Bazen kapamayı yavaş yavaş azaltmak (mesela bir ay günün yarısında, daha sonra günde 3 saat kapama, vb.) problemin tekrarlamasını engellemeye yardımcı olabilir. Ambliyopisi olan bir çocuğun başarılı bir şekilde tedavi edildikten sonra, çocukluk çağı boyunca düzenli göz muayenelerine devam etmesi gereklidir. Ambliyopinin daha sonra tekrar geri dönüşünü önlemek için en önemli tedbir, eğer gerekli ise çocuğun uygun gözlükler kullanmasını sağlamaktır. Eğer bir çocukta kırma kusuru gelişmeye başladıysa (miyop, hipermetrop veya astigmat) veya çocuğun gözlük ihtiyacında anlaşılamayan bir değişiklik bulunuyorsa, ambliyopinin tekrarlama ihtimali yüksektir. Bir çocuk ilk olarak ambliyop gözü tedavi etmek için iyi gözünü kapamaya başladığında, sıklıkla bu tecrübeden hoşlanmayacak ve kapamayı çıkarmaya çalışarak protesto edebilecektir. Bu durum sürpriz değildir. Tedavi, iyi görmeyen gözü ile bakmasına sebep olmaktadır. Görmesi ne kadar zayıf olursa, o kadar çok kapamayı çıkarmaya çalışacaktır hâlbuki ne kadar zayıf olursa o kadar daha çok kapama gereklidir! Başarılı bir tedavi için ebeveynlerin sabırlı ve azimli olması gereklidir. Neyse ki, çoğu vakada, ambliyop gözde görme hızla düzelir ve kapama sonunda daha az zor hale gelir. Sıklıkla bir çocuğun göz kapama bandı kullanmasına olan direncinin üstesinden, kapama bandını kendisinin dekore etmesine izin vererek veya en sevdiği oyuncak hayvanının gözünü de benzer bir kapama bandı ile kapatarak gelinebilir. Ambliyopi için tedavi edilen bir çocuk ne kadar genç ise, tedavi de o kadar fazla başarılı olur ve daha hızlı işe yarar. Üç yaşın altındaki çocukların büyük bir kısmı ambliyopi için başarılı bir şekilde tedavi edilebilir. Yedi yaşında başarı oranı yaklaşık % 75’e düşer ve 9 yaşında neredeyse % 53 50’nin altındadır. Uzmanların birçoğu 9 yaşın üstündeki çocuklarda ambliyopinin başarılı bir şekilde tedavi edilemeyeceğini ifade etse de, konu bu kadar siyah ya da beyaz değildir. Ambliyopi ne kadar az ağırlıkta ise, başarı olasılığı o kadar fazladır. Bazı çocuklar ergenlik dönemlerinin başında bile, özellikle de nispeten hafif ise, ambliyopi için başarılı bir şekilde tedavi edilebilir. Ambliyopi tedavisi sadece daha genç bir çocukta daha başarılı olma eğiliminde değildir, ayrıca daha genç olan bir çocuk tedaviye daha hızlı cevap verir. Bir yaşın altındaki çocukların birçoğunda ambliyopi, birkaç hafta içinde başarılı bir şekilde iyileştirilebilir. Üç yaşındaki bir çocukta birkaç ay alabilir. Yedi yaşında ise, birçok ay boyunca sürebilir. Bunların hepsi, çocuk genç iken ambliyopinin tespit edilmesi için daha fazla sebebi oluşturmaktadır.
Soru: Çocuğum ambliyopi için tedavi görüyor. Doktor görmesinin gittikçe düzeldiğini söyledi, ama gözlük numaraları düşmedi. Bu mantıklı mı?
Cevap: Bu çok sık sorulan soru, ambliyopi konusunda çok kafa karıştırıcı bir durumu ortaya koymaktadır. Bizim bahsettiğimiz ambliyopideki düzelme, uygun olan en iyi gözlük numaraları ile görmenin eskisine göre daha iyi olmasıdır. Diğer bir deyişle, görme artık tembel değildir. Ancak gerekli olan gözlüğün numaraları sadece gözün boyutu ve şeklinin bir fonksiyonudur. Gözün nasıl büyüdüğüne ve şeklinin nasıl değiştiğine bağlı olarak, gözün en iyi görme keskinliği düzelmesine rağmen ambliyopik gözün kırma kusurunu düzgün olarak düzeltecek lens numarası değişmeyebilir (veya artması da mümkündür). Gözün kameraya benzediği de düşünülebilir. Ambliyopideki düzelme filmi işleme sırasında fotoğraf işleme laboratuvarının işini daha iyi yapmasına benzerdir. Kameranın en iyi fotoğrafı çekebilmesi için ne kadar odaklanacağı ile ilgili yapılacak bir şey yoktur.
Soru: Çocuğum şimdi 12 yaşında. Beş yaşındayken, ambliyopi açısından başarılı bir şekilde tedavi gördü. Yakın zamanda ambliyopisi tekrarladı ve tembel gözündeki görme düzeyi düştü. Tedavi olması için artık çok mu büyük?
Cevap: Hayır! Yukarıda ambliyopinin hangi yaşta tedavi edilebileceği ile ilgili verilen tüm bilgiler, ilk tedavinin başlama yaşı ile ilgilidir. Eğer ambliyopi geçmişte başarılı bir şekilde tedavi edilmişse ve sonra tekrarlamışsa, daha önceki en iyi görme düzeyine kapama tedavisi ile hemen her yaşta tekrar ulaşılabilir.
Soru: Benim bir gözümde ambliyopi var ve çocukken tedavi edilmemiş. Eğer benim sağlam gözüm bir kaza sonucu hasar görürse, benim tembel gözümün düzelme olasılığı nedir?
Cevap: Belki mümkün olabilir. Sağlam olan gözleri hasar gördüğünde tembel olan gözde düzelme olabildiğine dair yayınlarla birlikte, hiçbir düzelme olmadığına dair de birçok yayın mevcuttur. Ambliyopinin mümkün olduğunca erken tanısının konup tedavi edilmesinin önemli olmasının en önemli sebeplerinden biri de budur.
Soru: Benim bir gözümde çocukken tedavi edilmemiş ambliyopi mevcut ve diğer gözüm normal. Doktorum koruma amaçlı numarasız gözlük takmamı önerdi. Niçin?
Cevap: Doktorunuz uygun olacağı gibi tedbirli olmak için tavsiyede bulunmuş. Ambliyopisi olan bir kişinin sağlam gözünün hasar görmesi gerçek bir trajedi olabilir. Göze alınan hasarların büyük bir kısmı, yakın kontakt sporlarında olduğu gibi yüksek riskli durumlarda olması gerekmez. Çoğunluğu ev çevresindeki basit kazalar sonucu meydana gelir. Gözlükler gözü hasara karşı korur. Ben anlıyorum ki, daha iyi görme için gerekli olmayan gözlüklerle insanlar zahmet çekmek istemiyorlar, ancak gözlük ile koruma çok iyi bir fikir.
Soru: Kızımın bir gözünde ambliyopi var ve gözlük kullanmasını istemiyorum. Sadece kapama yapsa olur mu? / Kızımın bir gözünde ambliyopi var ve kapama yaptırmak istemiyorum. Sadece gözlük kullansa olur mu? / Kızımın bir gözünde ambliyopi var. Kapama yaptırmak ve gözlük kullanmak istemiyorum. Sadece göz kaslarına yönelik bir cerrahi yapılsa olur mu?
Cevap: Gözlükler, kapama ve göz kaslarına yönelik cerrahi kızınızın probleminin farklı boyutlarına yöneliktir ve birbiri yerine geçmez. Eğer altta yatan bir kırma kusuru varsa (miyop, hipermetrop veya astigmat), kapama işe yaramayacaktır. Bu birini kirli ve lekeli bir pencereden bakmaya zorlamak ve dışarısını net olarak gördüğünü tahmin etmeye benzer. Benzer olarak, kapama yapmadan sadece gözlük kullanmak ‘supresyon’ (baskılanma) probleminde herhangi bir işe yaramaz. Eğer çocuk gözünü kapatırsa, sonrasında sadece optik bozulmayı düzeltme (gözlükler görüntüyü retina üzerindeki keskin odağa getirir) tembel gözün hemen uyanmasına sebep olmayabilir. Göz kaslarına yönelik cerrahi gözleri tekrar hizaya getirir ancak tembel gözün görmesinin düzelmesini sağlamaz.
Soru: Ambliyopiyi tedavi etmek için oğlumun yapabileceği bir egzersiz var mı?
Cevap: Kapama ile veya gözün bulanıklaştırılması yöntemiyle tembel gözüyle görmesini sağlamak en iyi egzersizdir. Ambliyopi kaslarla ilgili bir problem değildir, supresyona bağlı görme ile ilişkili bir problemdir. Sonuçta, geleneksel yöntemlerle çeşitli şekillerde gözleri hareket ettirmek, ambliyopi tedavisine yardımcı olmaz.
Soru: Çocuğum yüksek dereceli gözlükler kullanıyor ve ambliyopi için kapama yapıyor. Çocuğuma kapama yaptırmakta çok zorlanıyorum. Refraktif cerrahi ile gözlüklerden kurtulunabileceğini duydum. Çocuğuma refraktif cerrahi yapılabilir mi?
Cevap: Refraktif cerrahi kapama gereksinimini ortadan kaldırmaz. Eğer başarılı olursa, sadece gözlük gereksinimini azaltabilir veya ortadan kaldırabilir. Ancak, eğer görme bir gözde ambliyopiden dolayı azsa, refraktif cerrahiden sonra da aynı halen zayıf kalacaktır. Kapamaya da halen ihtiyaç duyulacaktır. Günümüzde, doktorların büyük bir kısmı refraktif cerrahi yaptırmak için 18-20 yaşına kadar beklenmesini önermektedir. Bu zamanda, gözün büyümesi ve kırma kusurundaki değişkenlikler sona erer. Ambliyopisi olan çocuklarda refraktif cerrahinin etkinliği ile ilgili çalışmalar sürmektedir. Bu zamana yönelik bilgiler araştırma aşamasındadır.
Önemli Nokta: Refraktif cerrahinin sadece gözlüğün yerine geçeceğinin ve kapama gereksinimini ortadan kaldırmayacağının anlaşılması önemlidir
Soru: Çocuğuma kapama yaptırmak için, kafasının etrafından dolanan siyah korsan kapama bantları kullanıyorum. Çocuğum kapamayı çıkarmaya ve kenarından bakmaya devam ediyor. Ne yapmalıyım bu durumda?
Cevap: Tarif ettiğiniz sebeplerden dolayı bu tip kapama bantları genellikle yeterince işe yaramamaktadır. Benzer şekilde, etrafından bakmak çok kolay olduğundan dolayı gözlük camının birini kapatmak da genellikle yeterli değildir. Çoğu vakada, özel olarak üretilen arka yüzü yapışkanlı kapama bantları tercih edilmektedir. Bu bantlar deriye yapışmakta ve çocuğun kapamanın çevresinden bakmasını zorlaştırmaktadır. Eczanelerin birçoğundan bu bantların farklı markalarına ulaşılabilirsiniz. Göz doktorunuzla veya ortoptistinizle bu konu hakkında konuşun.
Soru: Bana çocuğumun bir gözü normal odağının dışında olduğundan dolayı gözünde ambliyopi olduğu ve diğer gözünün normal olduğu söylendi. Doktor gözlük yazdı ancak kızım gözlük kullanmak istemiyor. Eğer bunlar yardımcı oluyorsa, onları taktığında kızım net görmediği için mi takmak istemiyor?
Cevap: Vakaların büyük bir kısmı, genç çocuklar (hatta bir yaş altındaki çocuklar) görmede bir düzelme sağlıyorsa gözlük takmak isteyecektir. Çocuğunuzda bu durumun dışında istisnai olan birkaç durumdan biri bulunabilir. Çocuğunuzun bir gözü normal olduğundan, gözlüksüz de mükemmel derecede iyi görüyordur (ama sadece bir gözle). Sadece bir gözle net görmeye alışmış insanlar iki gözleri açık olduğu sürece bulanık gördüklerini fark etmezler. Kızınız gözlükleri taktığı zaman, her iki gözü açıkken gözlüksüz de görmesi normal olduğundan daha iyi gördüğünün farkına varmayabilir. Ancak, eğer sağlam gözünü kapatırsanız, kızınızın gözlüklü ve gözlüksüz görmesi arasındaki belirgin farkı siz de göreceksiniz. Bu konuda sıkı olmanız ve gözlük kullanması konusunda ısrar etmeniz önemlidir.
Yoruma kapalı.